08
декабрь
2021
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫ» атты мақаласы
ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫКөп ұзамай ең қасиетті құндылығымыз – ел тәуелсіздігінің торқалы тойын атап өтеміз. Осыдан отыз жыл бұрын біз саналы түрде, өз дүниетанымымыз бен болмысымыздың негізі ретінде бостандық пен азаттыққа таңдау жасадық. Бүгінге дейінгі бұл мерзім адамзат тарихы үшін қас-қағым ғана сәт болғанымен, орда бұзар жасқа енді толған тәуелсіз Қазақстан үшін ол – үлкен белес, асқаралы асу.
Мұндайға тек рухы күшті, бірлігі бекем жұрт қана қол жеткізе алады.
Арғыда сақ, ғұн бабаларымыз, беріде қаһарман түрік аталарымыз аласапыран замандардағы алақұйын дауылдарға төтеп беріп, Ұлы далада ұлық ұлыс құрды. Талай жұрт алапат соғыстар мен арпалысқан айқастарда үдере көшіп, бордай тозып, тастай үгіліп, құмдай шайылып кеткен замандарда қазақтар түрік жұртының ата қонысын, қара шаңырағын сақтап қалды.
Дана бабаларымыз өзін ғана емес, адал ғұрпын, дархан көңілін, таза тілін, әсем әні мен қоңыр күйін, мәйекті мәдениеті мен бай әдебиетін қоса сақтап, ұрпағына аманаттай білді. Тамырын да, тарихын да, күш-қуатын да Ұлы даладан алатын, көптеген этнос өкілдері татулық пен келісімде, береке-бірлікте бірге өмір сүріп жатқан дәл осындай елдің ұлы мен қызы болу – әр қазақстандықтың маңдайына жазылған шексіз бақыт.
Адамзат тарихындағы ең айтулы оқиғаларға толы ғасырлар тоғысында елімізді басқару маған үлкен сеніммен қатар зор жауапкершілік жүктеді. Мен өзім басшылық еткен отыз жылға жуық уақыт бойына туған халқымның сенімін ақтау үшін бар күш-жігерімді аянбай жұмсадым.
Ерлік пен елдікті ту еткен, жасампаздықты жалау еткен халқымыздың дербес мемлекет құрғанының отыз жылдық торқалы тойы қарсаңында тәуелсіздіктен тағылым алу үшін бүгін туған халқыммен ой бөлісуді жөн көрдім.
Тәуелсіздіктің мән-мағынасы туралы түрлі ғылым өкілдері өзінше тұжырым жасайтыны анық. Бірақ бір нәрсе ақиқат, ол – ата-бабаларымыздың азаттық жолындағы жан алысып, жан беріскен сан ғасырлық күресінің заңды жалғасы, халықаралық құжаттармен бекітіліп, мәңгілікке берілген сыйы.
Тәуелсіздікке барар қиын жолдардағы сансыз көп шайқастар мен көтерілістерде қаншама қаһарман бабаларымыз шейіт болды. Оларды еске алу, құрметтеу – біздің парызымыз. Сондықтан біз жаңа заманда қантөгіске жол бермей, қасиетті киеміз – тәуелсіздікке сабыр мен төзімділік, ақыл мен парасат арқылы қол жеткіздік.
Мен миллиондаған адамды қанға бөктіріп, қисапсыз мол қиындықтардан тұратын XX ғасырдың ортасында дүниеге келдім. Бірінші дүниежүзілік соғысқа қазақтар қатыспаса да, патшаның 1916 жылғы маусым жарлығымен тыл жұмысы үшін әскерге шақырылды. Отаршыл өкіметтің өктемдігі мен зұлымдығы халықты ашындырып, төзімін тауысты. Сол кездегі Жетісу өлкесінің Қарқара, Қастек, Самсы өңірінде болған ұлт-азаттық көтерілістерге менің ата-бабаларым да қатысты.
Бұдан кейінгі қазақ даласын қанға бөктірген Азамат соғысы да халқымызға қисапсыз мол қасірет әкелді. Ашаршылықтың екі бірдей толқыны – 1921-22 жыл мен 1930-32 жылдардағы сұрқия саясат салдарынан орнаған зұлмат кезінде қазақтың тең жартысы қырылды. Ел есін енді жинай бастаған отызыншы жылдар соңында сталиндік қанды репрессия ұлтымыздың сүт бетіне шығар қаймақтарын жалмап кетті, сонымен бірге қатардағы қарапайым азаматтар да қанды қасаптан аман қалмады.
Әрине, мен бұл оқиғалардың бәрін көзіммен көрмесем де, әкем мен анамның өзегін мұң мен зар өртеп, жанарын жасқа шылап отырып айтқан сөздерінен, азаттық жолында шейіт болған аруақтарға арнап, күбірлеп оқыған дұғаларынан естіп-біліп, көкірегіме түйіп өстім. Кейде ойлаймын: қазақ деген не деген төзімді халық?! Көнбеске көніп, шыдамасқа шыдаған. Болашағы бұлдыр болған күннің өзінде сағын сындырмай, келешектен үмітін үзбеген. Қиындық атаулыға қасқая қарсы тұрып, үздіксіз алға жылжыған.
Адамзат тарихына ең қанды қырғын ретінде енген екінші дүниежүзілік соғыстың құрамдас бөлігі – Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндері, бала болсам да, әлі күнге дейін көз алдымнан кетпейді. Сәби кезімді еске алғанда әр үйден майданға аттанған ағаларым, ер-азаматының орнын жоқтатпай, «Бәрі де жеңіс үшін» деп, бел шешпей еңбек еткен аналарым мен жеңгелерім, қаршадай күнінен өгізге жегілген соқамен жер жыртып, масақ теріп, еңбекпен көзін ашқан қатарластарым еске түседі. Менің еңбек тақырыбына жиі оралатынымның бір сыры да балалығын соғыс ұрлаған сол ауыр күндерден қалған естелікте болса керек.
Адамды қандай қиындықтан да аман алып шығатын құдірет еңбек екенін мен сәби кезімнен-ақ сезіндім. Кейінгі жастарға үнемі «Еңбек ет, отбасыңды асыра, еліңе қызмет қыл: өзің де табысты болып, Отаныңның да қуаты артады» дейтінім сондықтан.
Соғыстан соңғы кезеңдегі тың игеру, металл қорыту, болат балқыту – халық шаруашылығын қалпына келтірудің дәл ортасында жүрдік. Социализмнің артықшылығын да, кемшілігін де көрдік. Бір сөзбен айтқанда, Кеңес Одағы құрамында болған жетпіс жылдықтың нәтижесі біздің елдің пайдасына шешілген жоқ.
XX ғасыр басында алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы «Әлхамдүллә, алты миллион халықпыз» деген екен. Патшалық Ресейдегі 1913 жылғы ресми санақ бойынша, Дала өлкесінде, Түркістан өлкесіндегі қазақтарды қоспағанда, 5 миллион 597 мың халық тұрған. Демек, Ахаңның айтып отырғаны – күмән келтірмейтін ақиқат. Ал арада жарты ғасырдай уақыт өткенде КСРО-да 1959 жылы өткізілген санақта Қазақстандағы қазақтардың саны 2 миллион 787 мыңға дейін кеміп, республика халқының небәрі 30 пайызын ғана құраған.
Мен 1989 жылы республикамыздың бірінші басшысы болып сайландым. Дәл сол жылы өткізілген КСРО-ның ең соңғы халық санағының деректері бойынша, Қазақстандағы қазақтардың үлес салмағы небәрі 40,1% ғана еді.
Азат еліміздің жастары тәуелсіздікке барар жолдың қандай азапты болғанын, қандай құрбандықтар мен сынақтар – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, азамат соғысы, ашаршылықтың алапат екі толқыны, қуғын-сүргін мен репрессиялар, Ұлы Отан соғысы, тың игеру жылдарындағы жаппай қоныс аударудың зардабы арқылы жеткенімізді білуі керек. Мұның өзі өткен тарихты қастерлеп, одан сабақ алу үшін қажет. Менің «Тәуелсіздік – бабалар қанымен келген киелі құндылық» дейтінім осыдан.
Мен отыз жыл бойы халқымды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай, қайраңға қалдырмай, әлемдік өркениеттің алдыңғы шебіне, дүниедегі ең дамыған 40 елдің қатарына қостым. Осы жылдар ішінде әлемдік ғылым мен мәдениеттің ең үздік жетістіктерін меңгерген жаңа ұрпақ қалыптасты. Жаңа елордамыз салынды. Ең үлкен табысым да, ең үлкен бақытым да осы деп санаймын.
Біз, Абай атамыз айтқандай, «ақырын жүріп, анық бастық». Соның арқасында көп салалар мен бағыттар бойынша өзгелерден озып кеттік. Енді осының мән-жайына тереңірек тоқталып, бұрын көп айтыла бермейтін кейбір деректі халықтың назарына ұсынғым келеді.
Кеңес Одағы сынды алып империя өткен ғасырдың 70-жылдары тарихшылар қауымы «тоқырау» деп айдар таққан күрделі кезеңге аяқ басты. Тек жоғары билік бекіткен жоспар мен қосып жазуға негізделген кеңестік экономика, жалаң ой, жадағай пікірлі коммунистік идеология қоғам дамуын тығырыққа тіреді.
Тоқырау кезінде ел экономикасында орын алған мүшкіл халді Қарағанды облыстық партия комитетінде басшылық қызмет атқарған 70-жылдардың соңында айқын аңғара бастадым. Ал мен Қазақ КСР Үкіметінің басшылығына тағайындалған 80-жылдары жағдай тіпті асқынып тұрған болатын.
М.С.Горбачевтың «қайта құруы» тоқырауға белшесінен батқан қоғамға серпіліс әкеле алмады, керісінше көпсөзділікке, жаппай жарнамалық ұрандарға жол берілді. Экономикалық базис жасалмай, асығыс басталған «бетбұрыс» жылдар бойы қордаланған проблемаларды одан әрі өршітіп, шарықтау шегіне жеткізді.
КСРО-да болған алғашқы демократиялық сайлаудың нәтижесінде іріктелген халық депутаттарының І съезі 1989 жылдың мамыр-маусым айларында өтті. Бұл кезде мен Республика Министрлер Кеңесі төрағасы болатынмын. Алып одақ экономикасында орын алған мүшкіл жағдайды ашық айтуға тура келді.
Кремльдің Съездер сарайының трибунасынан мамырда сөйлеген сөзімді қаз-қалпында келтірер болсақ, онда былай деген екем: «...Қызметтік міндетім бойынша практикалық экономика мәселелерімен айналысып жүрген менің айтарым: біз бүгінде ел экономикасындағы шынайы жағдайды нақты білмейміз. Өздеріңіз ойлап көріңіздер: КСРО Мемлекеттік статистика комитеті деректері бойынша, елдегі азық-түлік өндірісі артқан, бірақ сөрелер бос. Жоспарлар орындалуда, ал экономика ахуалы нашарлап барады. Неге? Мұндай «негелер» тым көбейіп кетті. Түптің түбінде экономикадағы дағдарыстың қаншалықты тереңдеп кеткенін анықтап, оны еңсерудің айқын жолын табуымыз керек-ақ.
Он екінші бесжылдық жоспары тоқыраудың ең тозған дәстүрлері негізінде жасалды».
Әрине, екі күннің бірінде «қайта құру», «бетбұрыс», тіпті «жеделдету» деп ұрандатып жатқан М.Горбачевқа «он екінші бесжылдық тоқыраудың ең нашар дәстүрі негізінде жасалды» деген сөз ұнай қойған жоқ. Тіпті регламентпен шектегісі келгендей сыңай танытты. Бірақ залдың дүркірете қол соққаны оның мені тоқтатуына мүмкіндік бермеді.
«Шешінген судан тайынбас» дегендей, енді тартынып қалуға болмайтынын сезгендіктен, Қазақстанда қалыптасқан ауыр жағдайды да айтуға тура келді: «Ведомстволық өктемдік әлемдік нарықта зор сұранысқа ие шикізат ресурсына бай республикамыздың өз әлеуметтік дамуында ауыр хәлге түсуіне, экологиялық дағдарыс шегіне келіп тірелуіне әкеп соқтырды. Ыдыс-аяқ дүкеніне кіріп кеткен пілдің кебін киген министрліктер Аралдың түбіне жетіп тынды. Екібастұз даланы күлге бөктіруде. Мұнай өндіріп жатқандарға оның түк қайыры болмай тұр. Түрлі полигон үшін малшылар өрістерінен айырылды, ал оның өтемі туралы мүлде сөз жоқ».
Сөзімді аяқтап, залға қарасам, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Г.В.Колбиннің өңі сұп-сұр болып кеткен екен. Бірақ ел мүддесі, халық тағдыры талқыға түскен мұндай сәттерде аянып қалуға болмайтын еді.
Одақтың кетеуі кетіп, іргесі сөгіле бастаған кейінгі екі жыл ішінде қалыптасқан нақты жағдай тіпті ушығып кетті.
Кейін зерттеушілер «егемендік шеруі» деп айдар таққан үдеріске 1989 жылы алдымен Балтық елдері кірісіп, Кавказ елдерінде жалғасты да, артынан бүкіл Кеңес Одағын қамтыды. 1990 жылдың аяғына дейін Одақ құрамындағы 15 республика түгелдей өз егемендігін жариялап үлгергенімен, Эстония, Литва және Латвия елдерінен басқа 12 республика әлі Одақ құрамында болатын.
М.С.Горбачев қаншалықты жанталаса қимылдап, Одақты сақтап қалуға әрекет еткенімен, КСРО-ның одан әрі ыдырауын тоқтату мүмкін емес еді. Келесі 1991 жылдың 18-21 тамызында әйгілі «тамыз бүлігі» болды. Бұл Кеңес Одағы басшылығының дәрменсіздігін күллі әлемге танытты. Соның нәтижесінде 1991 жылдың тамыз-желтоқсан айларында қалған республикалар түгелдей өз тәуелсіздігін жария етті.
Саясаттың қызуы көтеріліп, Горбачев пен Ельциннің текетіресі шегіне жетіп, бір кездері темірдей тәртіпке негізделген орталықтағы басшылықтан береке кеткен сол тұста Қазақстан тарапынан жіберілген жалғыз қателіктің өзі орны толмас трагедияға әкеп соқтыруы әбден мүмкін еді.
Біз ашуды ақылға, асығыстықты сабырға жеңдіріп, үнемі әліптің артын бағып, аңысын аңдумен болдық. Маған батылырақ қимылдау үшін бүкілхалықтық мандат керек еді. Осылайша 1991 жылдың 1 желтоқсанында ел тарихындағы тұңғыш Президенттік сайлау өткізіліп, онда халықтың 98%-дан астамы қолдау білдірді. Бұл маған қанат бітіріп, еркін қимылдауыма жол ашты.
Сайлаудан 2 күн өткенде – 3 желтоқсанда Алматыға М.Хофф бастаған Еуропа Парламентінің үлкен делегациясы келіп, Қазақстанның жаңадан сайланған Президенті ретінде мені ресми сапармен Брюссельге келуге шақырды. Бұл да бізге үлкен демеу, халықаралық деңгейдегі қолдау болды.
Біз тәуелсіздікті жариялауға дайындықтың соңғы, шешуші кезеңіне де келіп жеттік. 8 желтоқсанда Б.Н.Ельцин, Л.М.Кравчук және С.С.Шушкевичтің қатысуымен Белоруссияның Беловежьесінде өткен кездесуде Кеңес Одағының «халықаралық құқық пен геосаяси жағдай субъектісі» ретінде өмір сүруін тоқтатқаны туралы мәлімдеме жарияланды. Мен Ельцинмен, Кравчукпен, Шушкевичпен жүздесу үшін шұғыл түрде Мәскеуге ұштым, мұндай кездесу күні бұрын жоспарланған еді, бірақ шақырылған үшеуі де келмей қалып, кездесу болмай қалды.
Бұдан кейін кеңес және шетелдік баспасөз өкілдерімен Мәскеуде өткізген баспасөз мәслихатында: «КСРО құрамына енген барлық республикалардың тәуелсіздігін мойындап, олардың тез арада Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуына көмектесу керек», – деген пікірімді ортаға салдым.
Желтоқсанның 12-13 жұлдызында Ашхабадта Орталық Азия республикаларының басшыларымен бас қосып, жағдайды саралай келіп, біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына тең құқылы мүше болуға әзір екендігіміз жөнінде ортақ мәлімдеме жасадық. Ертеңінде көптен күткен күн туып, Жоғарғы Кеңестің 1991 жылғы 14 желтоқсанында өткен 12-шақырылған 7-сессиясының талқылауына «Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң шығарылды.
Еліміздің жетекші заңгерлерінің қатысуымен алдын ала сараланып, сараптамадан өткізіліп, қапысыз даярланған заң бірден-ақ мақұлдануға тиіс болатын. Оның үстіне өзге республикалар мұндай заңдарын әлдеқашан қабылдап қойған. Бірақ жағдай біз күткеннен басқашалау болып шықты.
Жоғарғы Кеңес залында вице-президент Е.М.Асанбаев қатысып отырғанымен, мен талқылауды кабинетімдегі байланыс арқылы жіті бақылап отырдым. Әлі есімде, күн тәртібі жария етілісімен-ақ бір депутат: «Біз кімнен және неден тәуелсіздік алғалы отырмыз?! Өзіміз 70 жыл бойы сөгіп келе жатқан ресей империясы үлгісімен енді қазақ империясын құруға ұмтылып жатқан жоқпыз ба осы?», – деп арандатушылық пиғылдағы сұрағын бастап кетті.
Көп ұзамай тағы бір депутат оны қостай түсіп: «Біз тәуелсіз мемлекет жариялау мәселесін талқылаудамыз. Ертең таңертең 17 миллион халықтың тең жарымы – орыстілді қауым бөтен мемлекеттің азаматтары болып шыға келмек. Жолдастар, бұлай етуге болмайды ғой», – деді.
Ал енді бір «халық қалаулысының»: «Тек қазақ қана Қазақ КСР-інің немесе Қазақстан Республикасының Президенті бола алатыны жөніндегі ұсынысты маған қатысты алғанда азаматтық теңқұқылыққа жасалған қиянат деуге бола ма, жоқ па?», – деген сұрағына орай депутат С.Сартаев оған қазақ елінің Президенті «мемлекеттік тілді және ұлтаралық келісім тілін қатар меңгерген адам» бола алатыны жөнінде заңда тайға таңба басқандай жазулы екенін ескертті.
Мен әдейі, этика сақтап және ол уақыттың алыста қалғанына, заман-төреші бәрін әлдеқашан өз орнына келтіргеніне байланысты қазір олардың атын атап, түсін түстеуді жөн көрмедім.
Әрине, олардың мұндай «батыл» сөйлеуінің ар жағында қолтығына су бүркетін сыртқы күштердің бар екенін де бірден аңғардым. Бірақ маған қателесуге де, ашуға бой алдыруға да болмайтын еді. Сол кездегі Жоғарғы Кеңес депутаттары, ел ағалары, белгілі заңгер, ғылым қайраткерлері С.Зиманов, С.Сартаев, Ә.Кекілбаев, М.Қозыбаев, Ө.Жолдасбеков, т.б. депутаттардың орнықты, дәлелді жауаптарына қарамастан, заң жобасын екі күн бойы талқылаған депутаттар ортақ мәмілеге келе алмады.
Талқылау әбден тығырыққа тірелген кезде 16 желтоқсан күні түстен кейін мен Жоғарғы Кеңеске келіп, депутаттарға мән-жайды өзім түсіндіріп, олардың бұл шешімін бүкіл Қазақстан халқы, күллі әлем жұрты күтіп отырғанын былайша жеткіздім: «Бұл заңды қабылдауымыз керек, өйткені жалғыз біз ғана қалдық. Көпұлтты Қазақстан халқының алдында біздің арымыз таза. Бұл – барлығы әр сөзіне үңіле отырып оқитын маңызды заң. Менің сайлауалды бағдарламам, біз шешкелі отырған барлық мәселелердің түйіні – осы. Басты мәселе – мемлекеттік тәуелсіздік мәселесі. Артық шүйлігудің, ешқандай мән-маңызы жоқ сөздерді қосудың қажеті жоқ. Заңды осы күйінде басым көпшілік дауыс арқылы қабылдау керек деп санаймын. Баршаңыздан осыған бейілділік білдірулеріңізді сұраймын».
Осы сөзден кейін қарсы сөйлеген депутаттардың біразы сабасына түсіп, заң жобасы көпшілік дауыспен қабылданды. Бұл бәріміз көптен күткен айшықты мезет, тарихи оқиға еді. Тәуелсіздік бізге оңайлықпен келген жоқ. Алдын ала ойластырумен, зор ұйымдастырушылықпен, қапысыз дайындықпен жүзеге асты.
Біз тәуелсіздікке бейбіт жолмен қол жеткізсек те, оған барар жолда бабалар қаны аз төгілген жоқ. Тәуелсіздік сол киелі қанның өтеуі еді. Мен мұның бәрін біз сенген, тәрбиелеген бүгінгі жас ұрпақ білсін, санасына сіңірсін деп әдейі жазып отырмын.
Тәуелсіздікті жариялау оңай емес, оны бүкіл әлемге мойындату одан да қиын еді. Мен Қазақстан тәуелсіздігінің осындай биік деңгейде мойындалуын да алдын ала ойластырып қойған едім.
Бірнеше ай бұрын дипломатиялық арналар арқылы келісудің нәтижесінде Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған күннің ертеңінде елімізге ресми сапармен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Дж.Бейкердің өзі келді. Бұл оның Қазақстанға екінші сапары болатын. Осы уақыт ішінде екеуміз өзара сенімге негізделген достық қатынас орнатып үлгерген едік. АҚШ-тың сыртқы саясатына жауапты тұлға Қазақстанды тұңғыш Президент сайлауымен, тәуелсіздік жариялауымен шын жүректен құттықтады. Бұл ақпаратты онымен бірге келген шетелдік журналистер қауымы АҚШ пен Батыс елдеріне сол сәтте-ақ таратып жіберді.
Оқиғалар ағыны қарқын ала түсті. Экономикалық ынтымақтастықты сақтау үшін 21 желтоқсан күні Ресей, Украина, Беларусь, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Армения, Молдова және Қазақстан президенттері бас қосқан кездесуде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру жөнінде келісімге қол қойылды. Саммит Қазақстан тарапының бастамасымен Алматыда өтті. Бұл бір кездері «КСРО құрамына енген республикалардың ендігі тағдыры қалай болады, кімнің жетегінде кетуі мүмкін?» деген әлем мемлекеттерінің алаңдаушылығын сап тиып, Достастық мемлекеттерінің бірлестігі пайда болды.
Тәуелсіздік осындай «тар жол, тайғақ кешулер» мен «соқтықпалы, соқпақты замандардан» аман өтіп, өзінің арналы жолын тапты.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап біз береке-бірлікке, ынтымаққа, ұлтаралық татулық пен дінаралық келісімге негізделген саясатты жүзеге асырдық. Бұл елімізді үздіксіз өсу мен өркендеуге бастады. Осының қадірін білуіміз керек. «Бірлігі бар ел озады», – дейді дана халқымыз.
Біз дамудың даңғыл жолына түскенде өзіміз сияқты тәуелсіздігін жариялаған Грузия, Әзербайжан, Армения мемлекеттерінде, өкінішке қарай, соғыс өрті тұтанып, Приднестровье Молдовадан бөлініп кетті. Тәжікстанда азамат соғысы өршіп, бауырлас қырғыз елінде дүркін-дүркін дүмпулер мен қақтығыстар орын алып, сол жылдары басталған келіспеушіліктер әлі күнге дейін жалғасып, елдің берекесін алып қана қойған жоқ, экономикасын да тұралатып, жылдар бойы алға дамуын тежеді. Украинаның оңтүстік-шығысындағы осы күнгі жанжалдың төркіні де тоқсаныншы жылдардан келе жатқан алауыздықтардан басталды.
Ынтымағы жарасқан елдің табысы тасып, абыройы асады. Берекесі қашқан елдің қуаты кеміп, құты қашады. Отыз жыл ішінде біз ғасырларға бергісіз даму жолынан өттік. Ауыз толтырып айтар табыстарымыз да аз емес.
Тәуелсіздік жариялаған соң жүйелі саяси реформаны қолға алдық. Осыдан жиырма бес жыл бұрын бүгінгі барлық жетістіктерімізге берік заңнамалық іргетас болып қаланған Ата заңымыз – жаңа Конституциямызды қабылдадық. Бүкіл халық болып талқылаған бұл құжат ел даналығы мен ынтымағының, береке-бірліктің іргетасына айналды.
Дүниеде экономикалық даму мен демократияның алуан формасы болса да, оның дәл сол күйінде көшіріп ала қоятын ортақ үлгісі жоқ. Біз әлемдік тәжірибені қорытып, өз ерекшеліктеріміз бен мүмкіндіктерімізді ескеріп «Қазақстан – 2030» стратегиясын түздік. Онда белгіленген межелі көрсеткіштерді мерзімінен бұрын орындаған соң халықтың қолдауын тапқан «Қазақстан – 2050» бағдарламасын жасадық. Әлемдік саясаткерлер мен сарапшылар «Қазақстан жолы» деп жоғары баға берген ұлт дамуының даңғыл жолының өзегін дәл осы қос стратегия құрайды.
Біздің жұрт – тамырын жеті қат жер астына жіберген алып бәйтеректей өзінің күш-қуатын ғасырлар бойы Ұлы дала төсінен алған байырғы халық. Бабаларымыз бізге мұра қылып ұланғайыр жер қалдырды. Бірақ ол кешегі патша заманында да, Кеңес Одағы тұсында да халықаралық құжаттармен ресімделмеді.
Жалпы ұзындығы 14 мың шақырымдық біздің шекарамыздың барлық бойлығына қатысты сындарлы келіссөздер үдерісін ұйымдастыру оңай міндет болған жоқ. Бұған басшылығы алғашқы күндерден-ақ біздің тәуелсіздігімізге, сондай-ақ шекарамызды нақтылау ісіне қолдау білдірген екі ұлы көршіміздің – Ресей мен Қытайдың арқасында қол жеткізілгенін айта кетуім керек. Сөйтіп, Қазақстанның Ресей Федерациясымен арадағы ұзындығы 7500 шақырым болатын ортақ шекарасы достық пен сенім белдеуіне айналды. ҚХР-мен шектес 1700 шақырымдық шекарамыз бойынша да тарихи уағдаластыққа қол жеткізілді. Бұл жайт шекара мәселесі бойынша өзге де көршілес елдердің сындарлы ұстанымда болуына септігін тигізді.
Біз Ресейдің және оның президенті В.В.Путиннің, Қытай басшылығының тарихымыздағы сол маңызды сәтте көрсеткен қолдауының әрдайым қадірін біліп, ризашылықпен есте ұстауға тиіспіз.
Келіссөз барысында өзара түсіністік пен тараптардың мүддесіне деген құрмет ахуалын қалыптастыра отырып, біз жүйелі түрде халықаралық келісімшарттар жасасып, мемлекеттік шекарамызды түпкілікті айқындап алдық. Солайша, бабалар аманатын орындау үшін және күндердің күнінде өз ұрпағымыздың алдынан бұдан да ауыр қиындықтар шықпауы үшін түйткілдер мен кедергілердің бәрін еңсеріп, қолға алынған істі ақырына дейін жеткіздік.
Жер дегеннен шығады. Кеңес Одағы тұсында қазақтың ұлан-байтақ жерінің әр тұсы жантүршігерлік атом жарылыстары жасалған түрлі әскери полигондар мен базаларға, зертханаларға айналды. Тек бір ғана Семей полигонында 456 ядролық, термоядролық жарылыс жасалды. Оның 116-сы ашық атмосферада жарылып, халқымызға орасан зор зиянды зардаптар әкелді. Қазақстан ғалымдарының есебінше, Семей полигонында жарылған атом бомбасының жалпы қуаты Хиросимаға тасталған бомбадан екі жарым мың есе артық екен. Мен осы тажал полигонын 1991 жылдың 29 тамызында жаптым.
Қазақстан тәуелсіздік алғанда біздің аумағымызда континентаралық баллистикалық ракеталарға арналған 1216 ядролық оқтұмсық болды. Бұл әлемдегі төртінші ядролық әлеует еді.
Біз атом қаруынан өз еркімізбен бас тартып, бүкіләлемдік ядролық қарусыздану көшін бастадық. Бұл – Қазақстанның жаһандық бейбітшілікті сақтауға қосқан теңдессіз үлесі.
Тәуелсіздігімізді жариялағанда біздің өз валютамыз да жоқ еді. Әлемдік қаржы нарығын мұқият зерттей келіп, ұлттық теңгемізді де дер кезінде айналымға енгіздік.
«Қамданған қапы қалмайды» дейді халқымыз. Ертеңін ойлаған ел ғана озады. Болашақ ұрпағымыз ештеңеден тарылмауы үшін Ұлттық қор мен алтын-валюта қорын жасақтап, оған мол қаржы жинақтадық. Дәл осы мол қаражат пандемия кезінде бізге көмек болды.
Біздің еншімізге тарихымызда өз ауқымдылығы мен қиындығы жөнінен бұрын-соңды болып көрмеген жобаны жүзеге асыру – Сарыарқаның төріне, ерке Есілдің бойына ел қондырып, жаңа да әсем елорда салу мәртебесі бұйырды.
Астананың қарыштап дамуы еліміздің өзге өңірлерінің өркендеп өсуіне серпін берді. Шымкент халқының саны миллионнан асқан республикалық дербес үшінші қала қатарына қосылды. Екі мың жылдық тарихы бар көне Түркістан кейінгі екі жылдың ішінде айтарлықтай өзгеріп, әсем шаһарлардың біріне айналды. Еліміздің өзге өңірлері мен ірі қалаларын да дәл осындай болашақ күтіп тұр деп нық сеніммен айта аламын.
Егемендіктің елең-алаңында-ақ мен Қазақстанға экономикалық жаңғыру, инфрақұрылымды жаңарту және шикізатқа тәуелділіктен құтылу қажет екенін түсіндім. Бірақ тек үшінші онжылдықтың басына қарай, ресурс пен тәжірибе жинақтаған соң ғана біз бұл қиын істі жүзеге асыра алдық.
Біз индустрияландыруға және өз өнеркәсіп базамызды дамытуға иек арттық. Сол мақсатпен Индустриялық-инновациялық дамудың үш бағдарламасы қабылданды, 9 триллион теңге сомасындағы 1500 жоба енгізілді. Қазақстан бұрын өндірілмеген өнімдер – электровоз, автобус, автомобиль, теміржол вагондары, трансформаторлар және басқа да 500-ден астам өнім түрін шығара бастады.
Жолдар мемлекеттің көлік саласының қан тамыры қызметін атқаратыны белгілі. Небәрі 10 жыл ішінде біз 14 мың шақырым автомобиль жолын және 2,5 мың шақырым теміржол салдық, ірі әуежайлардың бәрін, теңіз бен құрлық порттарын қайта жаңғырттық. Соның нәтижесінде теңізге шығатын жолы болмаған Қазақстан Еуропа елдеріне, Парсы шығанағына, Үнді, Атлант және Тынық мұхитқа тікелей шығу мүмкіндігіне қол жеткізді және еуразиялық трансконтинентальды көлік көпіріне айналды.
Тәуелсіз еліміздің басты байлығы – адам. Мемлекетіміздің тірегі де, алтын діңгегі де – Қазақстан халқы. Мен бойымдағы қуат, қызметімдегі тәжірибе, ойымдағы нәр – бәрі-бәрін халқыма қызмет етуге жұмсап келемін.
Сол үшін тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бері тағдыр талайымен дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылған миллионнан астам қандастарымызды атамекенге алдырдым. Бұл айтар ауызға ғана оңай. Жер бетінде халқының саны миллионға жетпейтін қаншама мемлекет бар. Біз осыншама қандастарымызды шет елдерден алдырып қана қоймай, басына – баспана, өзіне – жұмыс, ұрпағына білім бердік. Бұл іс әлі де жалғасын таба береді. Осының бәрі тәуелсіздіктің арқасында ғана мүмкін болғанын ұмытпауымыз керек.
Еліміз тәуелсіздіктің отыз жылы ішінде көптеген қиындықты еңсеріп, ұланғайыр табыстарға қол жеткізді. Алда алар асуларымыз бен бағындырар биіктеріміз де, ықтимал сын-қатерлер де аз емес.
Міне, екі жылдан бері дүние жүзі алаң күй кешуде. Коронавирус дертінен туындаған пандемия әлемдік экономиканы ғана емес, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды, ғылым мен технология дамуын, жалпы адамның ойлау жүйесін айтарлықтай өзгертті. Ең алдымен, адамзатқа ортақ індет даму деңгейіне қарамастан ел мен елдің экономикасы мен технологиясын жақындастырып, бір-бірімен ынтымақтастыра бастады. Соның негізінде жаңа жаһандық экономикалық парадигма қалыптасты.
Жақында Нобель сыйлығының түрлі ғылым саласындағы лауреаттарының үлкен бір шоғыры «Біздің ғаламшар, біздің болашағымыз» саммитінің қорытындысы бойынша әлем мемлекеттеріне үндеу жасап, пандемия адамзат дамуына Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең үлкен апат болып енгендігін атап көрсетіп, онымен бүкіл дүние жүзі бірлесе күресуі керектігін алға тартты. Олар: «Егер осы бесжылдықта трансформациялық шаралар қабылданбаса, адамзаттың болашағына ауыр қатер төнетін болады... Қоғамның ең кедей және маргиналданған топтары мейлінше әлсіз жіктер күйінде қала береді», – деді.
Бұл менің осыдан тура 30 жылдай бұрын, 1992 жылдың 5 қазанында, Біріккен Ұлттар Ұйымының мінбесінен айтқан ұсыныстарыммен астасып жатыр. Біз сол кезеңнің өзінде әлемнің ең бай мемлекеттерінің әскери-соғыс мақсатына қарастыратын шығындарының 1%-ын бөлу арқылы адамзатқа айтып келмейтін, төтенше апаттарға қарсы күресудің халықаралық қорын жасауды ұсынған едік. Әңгіме ол кезде БҰҰ-ның бітімгершілік күштері туралы болған еді, бірақ, біріншіден, маңыздысы идея және ұжымдық әрекеттестіктің тетігі болатын, екіншіден, түрлі елдерде тәулік сайын жүздеген-мыңдаған адамды баудай түсіріп жатқан пандемияның соғыстан несі кем?
Егер дәл сол кезде мен ұсынғандай қор жасалған болса, қазіргі пандемия жағдайында кедей мемлекеттерге коронавируспен күресуге және оның зиянды зардаптарын жоюға бағытталған шараларды ұйымдастыруға мол мүмкіндік туған болар еді.
Пандемия әлемді жаңа күшке, жетекші тенденциялар мен алдағы қауіп-қатерлерге негізделген жаңа геосаяси трансформацияға бастады. Тұтқиылдан келген індетке қарсы күресте жұртқа ақпарат пен сандық жүйеге негізделген жаңа технология көмек қолын созды. Бұл еңбек нарығына айтарлықтай жаңа өзгерістер әкелді.
Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Кристофер Писсаридес төртінші индустриялық революция барысында роботтар біртіндеп адамдар қызмет ететін мамандықтардың басым көпшілігін алмастыратын болады деген болжам жасаған еді. Сол болжам енді келді. Жаһандық технологияландыру нәтижесінде қазірдің өзінде ақпараттық технология, робот техникасы, синтетикалық биология, бионика, нанотехнология, жасанды интеллект саласында бұрын санаға да сыймайтын революциялық өзгерістер орын алып жатыр. Әлемде биоинженер, робот техникасы инженері, киберқауіпсіздік маманы, нейромаркетолог, космобиолог, урбанист-эколог, биофармаколог, агрокибернетик, метеоэнергетик сияқты жаңа мамандықтарға сұраныстар барған сайын арта түсуде.
Біз кезінде «ЕХРО-2017» көрмесін өткізіп, жасыл энергетикаға көшудің кешенді бағдарламасын қабылдадық. Бүгінде бүкіл әлем баламалық энергетиканы – жел энергиясы, гелиоэнергетика, гидроэнергетика, биоэнергетика, геотермалды энергетика салаларын қарқынды дамыту үстінде. Осы үдерістен қалмауымыз керек.
Жаһандық жаңа трендтердің қатарында болу үшін біз «Болашақ» бағдарламасын жасап, жастарымызды әлемнің ең үздік университеттерінде оқыттық. Ал қаражат жеткіліксіз болған өткен ғасырдың 90-жылдары біз студенттердің оқу ақысын, жүріп-тұруы мен күнкөрісін төлеп бердік. Осы уақытқа дейін ел игілігі үшін 15 мыңнан астам маман даярланды. Олар өз Отанының қамқорлығын сезініп, елге қызмет етіп, біздің үмітімізді ақтайды деп сенемін.
Кейіннен әлемдік деңгейдегі жоғары оқу орны – Назарбаев университеті, Назарбаев зияткерлік мектептері желісі, ақпараттық технологиялар саласындағы стартаптарға арналған «Астана-хаб» халықаралық технопаркі ашылды. Біздің жастар осындай ілгерішіл өзгерістердің көш басында болуы қажет.
Осыдан екі жарым жыл бұрын елімізде президенттік билік ауысты. Маған: «Ата заңымызда Сізге ешқандай шектеулілік жоқ. Соңғы сайлауда халықтың 98%-ына жуығының қолдауына ие болдыңыз. Қызметіңізді атқара беріңіз», – деушілер аз болған жоқ. Бірақ әр нәрсе өз ретімен болуы керек.
Отыз жылға жуық ел басқарған кезімде мен жаныма қаншама азаматты серік етіп, көптеген шәкірт тәрбиеледім. Солардың ішінде Үкімет басқарған, Біріккен Ұлттар Ұйымы бас хатшысының орынбасары ретінде жаһандық саясатқа жетіктігін танытқан, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап қасымнан табылған нағыз патриот, жоғары білікті кәсіпқой тұлға Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевты Президенттік қызметке ұсындым. Сайлауда халықтың басым көпшілігі оны қолдады. Осылайша, біз халқымыздың ауызбірлігін, саясаттағы сабақтастығымызды күллі әлем қоғамдастығына тағы бір қырынан таныта білдік.
Халықтан кім асырып айтқан?! «Диірменнің тасындай дөңгеленген дүние» бір орнында тұрмайтыны белгілі. Президент ауысады, бірақ Тәуелсіздік мәңгілік болуы керек. Әр қазақстандық алдағы уақытта оның тұғырын нықтап, еңсесін тіктеп, абыройын асыруға қызмет етуге тиіс. «Мәңгілік ел» идеясының түпкі мақсаты осында. Ең бастысы – еліміз аман, ұрпағымыз азат. Біз алақанға салып өсірген сол азат ұрпақ ендігі жерде «Мен Қазақстаныма не беремін?» дегенді ойлауы керек.
Біз өзіміздің толағай табыстарымыз арқылы тәуелсіздікке сенбегендерді иландырдық, көнбегендерді қатарымызға тарттық, әлем мойындаған абыройлы мемлекетке айналдық.
Тәуелсіздік те бақыт сияқты, бағалаған адамның, аялаған қоғамның қолына тұрақтайды. Халқы тату, экономикасы қуатты, саяси жүйесі тұрақты, мәртебесі биік, абыройы асқақ Қазақстанның болашағы кешегіден кемел, бүгінгіден нұрлы екендігіне кәміл сенемін.
Тәуелсіздікке берік іргетас болып қаланған бабаларымыздың асыл мұраты – ерлік пен елдігімізден күш-қуат алып, әрдайым алға баса берейік, ағайын.
УРОКИ НЕЗАВИСИМОСТИ
Скоро мы торжественно отметим 30-летие независимости – самой священной ценности нашего общества. Тогда, три десятилетия назад, мы осознанно выбрали свободу и независимость как основу нашего мировоззрения и бытия. И если в масштабе истории человечества такой срок сопоставим с мгновением ока, то для вступающего в возраст зрелости и расцвета сил независимого Казахстана это – великая веха и новая покоренная высота.
Свершить подобное способны только сильные своим духом и единством люди.
Наши предки, в древности – саки и гунны, а затем героические тюрки, противостоя неистовым бурям суровых эпох, создавали в Великой степи могущественные государства. Невзирая на тяжелые времена, когда из-за жестоких войн и непримиримой враждебности немало народов ушло в другие края, разбрелось и раздробилось подобно камням, истершимся в песок, казахи сохранили свою исконную обитель и отцовскую юрту тюркского мира.
Мудрые предки не только уберегли себя от исчезновения, но, передавая из поколения в поколение как бесценное наследие, сохранили свои благородные традиции, свой созидательный, щедрый и свободолюбивый дух, свой чистый и выразительный язык, свою прекрасную и самобытную музыку, искусство и литературу. И корни, и история, и мощь нашей страны, где сегодня в мире и согласии вместе живут представители многих этносов, берут свое начало от Великой степи, а потому быть сыновьями и дочерьми такого народа – безграничное счастье, выпавшее на долю каждого казахстанца.
На рубеже столетий, вобравшем в себя ярчайшие события в истории всего человечества, вместе с оказанным мне большим доверием на мои плечи легла огромная ответственность – возглавлять нашу страну. За годы своего руководства я не жалел сил и времени чтобы оправдать доверие народа.
В канун славного 30-летия со дня образования Республики Казахстан, граждане которой сплотились под знаменем мира, единства и созидательных свершений, я счел важным поделиться с народом своими мыслями об уроках нашей независимости.
Вполне понятно, что среди представителей научной общественности каждый по-своему определяет природу, сущность и значение нашей независимости. Но одно остается неоспоримой истиной: обретение Казахстаном независимости – это закономерный результат многовековой самоотверженной борьбы наших предков за свободу и самостоятельность. И это – навеки неотъемлемое достояние республики, признанное и закрепленное документами международного права.
На трудных дорогах по пути к независимости сквозь горнило тяжелых невзгод и испытаний немало пламенных патриотов принесло себя в жертву. Помнить о них и воздавать им почести – наш долг. Вот почему в наступившие новые времена, оберегая мир и спокойствие в нашем общем казахстанском доме, мы не допустили конфликтов и пришли к святая святых – независимости – через самообладание и терпение, разум и здравомыслие.
Я появился на свет в самый разгар ХХ века, утопившего в крови миллионы людей и принесшего неисчислимые беды и лишения. В Первой мировой войне казахи не принимали прямого участия, но в 1916 году согласно печально известному июньскому указу царя их начали принудительно привлекать на тыловые работы. Произвол, жестокость и безнаказанность колониальных властей переполнили чашу народного терпения, и в местностях Каркара, Кастек, Самсы тогдашней Семиреченской области вспыхнули национально-освободительные восстания, в которых участвовали и мои деды.
Грянувшая затем Гражданская война разлилась по степи реками крови и принесла нашему народу столь же огромные страдания. Две волны жуткого голода накатились в 1921-22 и 1930-32 годах: результатом бежалостной политики, явившейся настоящим бедствием, стала гибель половины коренного населения Казахстана. Народ только начал приходить в себя, как в конце 30-х годов на его голову обрушилась новая трагедия – кровавые политические репрессии сталинизма, истребившие как интеллектуальную элиту нации, так и тысячи рядовых граждан.
Хотя сам я не был очевидцем всех этих событий, по горестным рассказам отца и матери и по их читаемым вполголоса молитвам за упокой героев и жертв борьбы за свободу я узнавал и на всю будущую жизнь впитывал в себя ту жестокую правду жизни. Иногда я думаю: какой же терпеливый наш народ?! Мирился с непримиримым, выносил невыносимое. И даже в самые тягостные дни, когда было не известно, увидит ли он завтрашний восход солнца, он не падал духом и не терял надежды на будущее. Решительно противостоял любым трудностям и постоянно двигался вперед.
Когда бушевала самая кровопролитная в истории планеты Вторая мировая война, ставшая для нас Великой Отечественной войной, я был ребенком, но перед глазами до сих пор стоят картины тех суровых дней. Мужчины из нашего аула уходили на фронт, а оставшиеся за старших матери, сестры, жены и дети-подростки трудились не покладая рук: пахали землю, жали хлеб до последнего колоска и всецело жили идеей «Все для фронта! Все для победы!». И если я в своих речах довольно часто обращаюсь к теме труда, то, наверное, это во мне говорит отголосок тех тяжелых времен, укравших детство у моих сверстников.
Труд – великая сила, способная вызволить человека из самой бедственной ситуации и направить его к лучшей жизни, в этом я убедился с ранних лет. Вот почему я не устаю повторять молодежи: «Трудись, корми свою семью, служи стране: этим будет прирастать и твой личный успех, и благосостояние Отчизны».
В период послевоенного возрождения и восстановления народного хозяйства, когда понадобилось осваивать целину, плавить металл и варить сталь, я оказался в самой гуще этих дел. Довелось увидеть и преимущества социалистического строя, и его недостатки. Тем более, что, как показывал ход истории, результат семидесятилетнего пребывания в составе Советского Союза оказался далеко неоднозначным.
В начале ХХ века лидер Алаша Ахмет Байтурсынов констатировал: «Алхамдулилла, нас больше шести миллионов». Согласно проведенной в царской России официальной переписи населения 1913 года, в тогдашнем Степном крае, не включая казахов Туркестанского края, проживали 5 миллионов 597 тысяч человек. Стало быть, у нас нет оснований подвергать сомнению достоверность слов А.Байтурсынова. А спустя около полувека, по итогам Всесоюзной переписи 1959 года, количество проживающих в Казахстане казахов уменьшилось до 2 миллионов 787 тысяч, составив при этом всего 30% от населения республики.
В 1989 году я был избран на пост первого руководителя республики. По итогам проведенной в том году последней в истории СССР всеобщей переписи населения удельный вес коренного населения Казахстана составил всего 40,1%.
Дети свободного Казахстана должны знать, через какие испытания, жертвы и лишения пролег наш путь к независимости: национально-освободительное восстание 1916 года, Гражданская война, две волны опустошительного голода, репрессии, Великая Отечественная война, массовая миграция времен освоения целины. Это нужно для того, чтобы молодежь чтила прошлую историю и выносила из нее правильные уроки. Поэтому я говорю: «Независимость – главная святыня, доставшаяся нам ценой крови наших предков».
В течение тридцати лет все мои мысли, тревоги и надежды были связаны с народом, с тем, чтобы уберечь его от напастей и посягательств, заблуждений и замешательств. За эти годы страна вошла в число 40 передовых государств мира. Было взращено и воспитано новое поколение, освоившее лучшие достижения мировой науки и культуры. Возведена новая столица. В этом мне видится самый главный успех и самое большое счастье.
Но при всем этом, говоря словами мудрого Абая, в тот переломный момент «мы двигались осторожно, а ступали твердо». Благодаря этому мы опередили других по многим сферам и направлениям. Здесь я хочу поглубже погрузиться в эту тему и представить вниманию общественности некоторые сведения, которые прежде не особо обсуждались.
В 70-е годы прошлого столетия гигантская империя под названием Советский Союз вступила в сложный период своей истории, впоследствии прозванный «эпохой застоя». Получилось так, что схоластическая идеология коммунизма и основанная на жестком и безапелляционном планировании «сверху» советская экономика с ее систематическими приписками завели общество в беспросветный тупик.
В том, что экономика СССР времен того пресловутого «застоя» находится в плачевном состоянии, я начал воочию убеждаться в конце 70-х годов, когда работал на руководящих постах в Карагандинском областном комитете партии. А в 80-е годы, когда мне довелось возглавлять Правительство Казахской ССР, масштабы сложившегося положения стали еще более очевидными.
Провозглашенная М.С.Горбачевым «перестройка» не помогла стране выбраться из глубокой стагнации, очень скоро переродившись в «говорильню», ярмарку политической рекламы и какофонию популистских лозунгов. Опрометчиво начатый «поворот», предпринятый без подготовки экономического базиса для реформ, только усугубил копившиеся годами проблемы, подводя его к крайней черте.
I Съезд народных депутатов, созванный по результатам первых в СССР демократических выборов, прошел в мае-июне 1989 года. В то время я был Председателем Совета Министров республики.
В своем выступлении с трибуны Кремлевского дворца съездов мне пришлось открыто и правдиво говорить о критической ситуации в экономике гигантского Союза: «… Занимаясь по долгу службы вопросами практической экономики, могу сказать, что мы достоверного представления о положении в экономике страны и сегодня не имеем. Судите сами: по данным Госкомстата СССР, производство продукции в стране увеличилось, а полки пустые. Планы выполняются, а состояние экономики ухудшается. Почему? Много накопилось таких «почему». Надо наконец-то определить всю глубину кризиса в экономике, выработать четкий путь его преодоления.
Двенадцатая пятилетка была составлена в самых худших традициях застоя».
Конечно, М.С.Горбачеву, чуть ли не через день говорившему о «перестройке», «обновлении» и даже «ускорении», вряд ли понравились слова о том, что пятилетка распланирована «в худших традициях застоя». По его реакции было видно: он хотел, чтобы я побыстрее «закруглялся» с этой темой. Но шквал одобрительных аплодисментов из зала не позволил ему остановить меня.
Как говорится, сказавший А должен сказать и Б, и тогда я поведал о бедах, терзавших Казахстан: «Ведомственный диктат привел к тому, что богатейшая сырьевыми ресурсами, пользующимися на мировом рынке повышенным спросом, наша республика оказалась в тяжелейшем положении в своем социальном развитии и на грани экологического кризиса. Действуя методом слона в посудной лавке, министерства уничтожили Арал. Экибастуз засыпает золой степь. Нефть не служит тем, кто ее добывает. Для различных полигонов отчуждены земли животноводов, о компенсации и речи нет».
Завершив выступление, я глянул в зал в сторону нашей делегации и увидел побелевшее от негодования лицо Г.В.Колбина, тогдашнего первого секретаря ЦК Компартии Казахстана. Что ж, раз речь пошла о судьбе народа и интересах республики, отмолчаться в сторонке я не мог.
А в последовавшие затем два года, когда Союз начал саморазрушаться и окончательно расходиться по швам, ситуация складывалась еще более драматично.
На тот же 1989 год пришелся самый разгар процесса «парада суверенитетов», который начался в Прибалтике, продолжился в Закавказье, а затем охватил все части Советского Союза. До конца 1990 года все 15 республик Союза успели провозгласить свой суверенитет, хотя, кроме Эстонии, Литвы и Латвии, остальные 12 республик все еще находились в составе СССР.
Как бы не пытался М.С.Горбачев бороться за сохранение Союза, но предотвратить распад СССР было уже невозможно. 18-21 августа 1991 года произошел печально известный «путч ГКЧП», объективно продемонстрировавший на весь мир полную несостоятельность и бесперспективность высшего руководства СССР в деле дальнейшего управления страной. Закономерным и естественным результатом явилось то, что за период с августа по декабрь 1991 года остававшиеся в составе СССР республики приняли решение провозгласить свою независимость.
Политические страсти накалялись, противоборство Ельцина и Горбачева близилось к развязке, некогда построенное на железной дисциплине централизованное руководство страной рассыпалось как замок на песке. В этот критический момент даже малейшая ошибка, допущенная со стороны Казахстана, могла обернуться трагедией.
Возможностей наломать дров здесь было предостаточно. В этих условиях крайне важно было заручиться мандатом всенародного доверия. 1 декабря 1991 года состоялись первые в истории страны выборы Президента, по результатам которых мою кандидатуру поддержало более 98% избирателей. Это окрылило меня и предоставило мне свободу действий.
Спустя 2 дня после выборов, 3 декабря в Алматы прибыла большая делегация Европарламента во главе с М.Хофф, которая пригласила меня, как избранного Президента страны, посетить Брюссель с официальным визитом. И это тоже стало знаком большой поддержки и признания на международном уровне.
Так мы вступили в последнюю, решающую стадию готовности к провозглашению независимости. 8 декабря на встрече в белорусском Беловежье Б.Н.Ельцин, Л.М.Кравчук и С.С.Шушкевич сделали заявление, что «Союз ССР как субъект международного права и геополитическая реальность прекращает свое существование». Я срочно вылетел в Москву, где была запланирована встреча с Ельциным, Кравчуком и Шушкевичем, которая не состоялась из-за неявки трех приглашенных.
После этого я провел в Москве пресс-конференцию для представителей советских и иностранных СМИ, на которой заявил, что теперь «необходимо признать независимость всех входивших в состав СССР республик и помочь им в скорейшем времени стать членами Организации Объединенных Наций».
12-13 декабря на проходившей в Ашхабаде встрече глав республик Казахстана и Средней Азии, оценив обстановку, мы заявили о готовности стать равноправными соучредителями Содружества Независимых Государств. И вот наступила долгожданная дата – 14 декабря 1991 года, когда на повестку дня VII сессии Верховного Совета 12-го созыва был внесен Конституционный закон «О государственной независимости Республики Казахстан».
Разработанный с участием ведущих правоведов, прошедший тщательную и заблаговременную экспертизу, этот закон, как представлялось, должен был быть одобрен и принят сразу, без каких-либо проволочек. К тому же другие республики давно приняли аналогичные законы. Но обстоятельства сложились не совсем так, как мы ожидали.
Хотя в работе сессии принимал участие вице-президент Е.М.Асанбаев, за слушаниями в стенах Верховного Совета я внимательно следил по средствам связи из своего кабинета. До сих пор помню, как еще до начала обсуждения законопроекта один депутат озвучил провокационный вброс: «От кого и от чего мы собираемся объявить себя независимыми? Не пытаемся ли мы создать казахскую империю по примеру российской империи, которую ругаем уже 70 лет?».
Немного позже в тон ему высказался другой депутат: «Мы решаем вопрос о провозглашении независимого государства. Завтра утром из 17 миллионов людей добрая половина – русскоязычное население – окажется в чужом государстве… Товарищи, нельзя же так».
А еще один «народный избранник» поставил вопрос так: «Является ли предложение о том, что Президентом Казахской ССР или Республики Казахстан может быть только казах, посягательством на гражданское равноправие по отношению ко мне?..». И это при том, что в законе черным по белому было прописано, что Президентом республики может быть человек, «который владеет государственным языком и языком межнационального согласия», как ему тут же напомнил депутат С.Сартаев.
Мной намеренно по этическим соображениям не называются их фамилии, тем более, что время все уже расставило по своим местам.
Конечно, я знал, какие внешние силы подзуживали таких ораторов и сулили поддержку за столь «бесстрашные» речи. Но мне было нельзя ни ошибаться, ни тем более поддаваться на провокации. Несмотря на доходчивые ответы и веские аргументы, приводимые депутатами Верховного Совета в лице таких заслуженных и авторитетных государственных деятелей, известных ученых, правоведов и литераторов, как С.Зиманов, С.Сартаев, М.Козыбаев, У.Джолдасбеков, А.Кекильбаев и других, за два дня дебатов по законопроекту депутаты так и не пришли к единому мнению.
Когда обсуждение окончательно зашло в тупик, 16 декабря я приехал после полудня в Верховный Совет, чтобы самому разъяснить депутатам суть текущей ситуации и довести до них главную и такую простую мысль, что этого их решения ждет весь народ Казахстана и вся мировая общественность: «… Этот Закон надо принять, потому что мы остались единственными. Наша совесть перед многонациональным народом Казахстана чиста. Это серьезный Закон, в каждое слово которого будут вчитываться все. Это моя предвыборная программа, квинтэссенция всех вопросов, которые мы собираемся решать. Главный вопрос – вопрос о государственной независимости. Вклиниваться, добавлять слова, которые не несут никакой нагрузки, не надо. Принимать его надо, я считаю, квалифицированным большинством. Всех прошу настроиться на это».
После этих слов противившиеся депутаты успокоились и вошли в конструктивную колею, а закон был принят большинством голосов. Наступил наш долгожданный звездный час. Произошло величайшее событие в национальной истории. Обретенная в непростых обстоятельствах независимость стала результатом заранее обдуманных намерений, основательной и безукоризненной подготовки, большой и неустанной организаторской работы.
Мы обрели независимость мирным путем, но долгая дорога к ней обильно полита кровью наших предков. Независимость пришла к нам в воздаяние за ту кровь. Обо всем этом я специально пишу для того, чтобы наша молодежь, которую мы воспитываем с большой заботой и большими надеждами, росла в глубоком осознании этих ценностей.
Провозглашение независимости не прошло без помех, но еще более трудным делом было добиться ее международного признания. Понимая всю важность этого вопроса, я начал готовиться к нему загодя.
В результате переговорного процесса, начатого по дипломатическим каналам за несколько месяцев ранее, уже на следующий день после провозглашения независимости в Алматы с официальным визитом прибыл государственный секретарь США Дж.Бейкер. Это был его второй визит в Казахстан, так что на тот момент мы уже находились в дружеских и доверительных отношениях. Как должностное лицо, отвечающее за внешнюю политику США, Дж.Бейкер горячо поздравил меня с избранием на пост Президента и с провозглашением независимости. Прибывшие вместе с ним зарубежные журналисты тотчас же распространили эту информацию в медиапространстве США и Западной Европы.
События же тем временем продолжали стремительно развиваться. Чтобы сохранить экономическое партнерство, 21 декабря на встрече с участием президентов России, Украины, Беларуси, Узбекистана, Туркменистана, Таджикистана, Кыргызстана, Азербайджана, Армении, Молдовы и Казахстана было подписано соглашение о создании Содружества Независимых Государств. Саммит по инициативе казахстанской стороны состоялся в Алматы. Так произошло рождение СНГ, и был дан ответ на беспокоивший правительства и народы очень многих стран мира вопрос о том, «в какую сторону переменяется судьба бывших республик СССР, по какому пути и в зоне чьего влияния они будут развиваться впредь?».
Так, терпеливо и целенаправленно одолевая узкие и тернистые пути безвременья, наша независимость пробивала свой собственный маршрут.
С первого дня независимости мы проводили политику долгосрочной стабильности, гражданского мира, межэтнического согласия и межконфессионального диалога, что обеспечило нашей стране устойчивый рост и развитие. Ведь взаимное уважение и дружба было и останется нашим достоянием, которым мы всегда должны дорожить. Как гласит казахская пословица: «Успех там, где есть единство».
К сожалению, в ряде бывших советских республик, как и мы вступивших на путь независимости, начали происходить негативные процессы. В Грузии, Азербайджане, Армении разгорелись очаги войны. От Молдовы откололось Приднестровье. Таджикистан затянуло в пучину гражданской войны. Серия потрясений, начавшаяся в те годы у нашего ближайшего соседа – братского Кыргызстана, не только нарушила спокойствие в этой стране, но и обескровила ее экономику, на годы задержав дальнейшее развитие. Нынешний конфликт на юго-востоке Украины тоже уходит корнями к неурядицам, возникшим в те же девяностые годы.
Народ сплоченный обрастает и богатством, и доброй славой. Народ разобщенный лишается сил и теряет лицо. За минувшие годы у нас немало достижений, которыми мы по праву можем гордиться.
С обретением независимости мы взяли курс на глубокое политическое реформирование нашего общества. Чуть более четверти века назад мы приняли Основной закон, служащий надежным фундаментом для всех наших свершений. Просеянный сквозь сито открытого всенародного обсуждения и утвержденный волеизъявлением всех граждан, этот документ заложил основу прогрессивного роста и процветания нашей страны.
Отмечу, что несмотря на все разнообразие существующих в мире форм демократии и экономического устройства, среди них нет эталонной модели, которую можно было бы легко скопировать и тут же применить в собственной практике. Поэтому, изучив исторический опыт зарубежных стран и учтя собственную специфику, мы разработали Стратегическую программу «Казахстан-2030». Досрочно реализовав ее, мы предложили народу Стратегическую программу «Казахстан-2050», и заручившись его поддержкой, включились в ее выполнение. В этих двух стратегиях отражена суть прокладываемого нами курса национального возрождения, который авторитетные мировые политики и эксперты уважительно прозвали «Казахстанским путем».
Наш народ рожден и вскормлен Великой степью. От своих предков мы унаследовали огромную территорию. Но права на нее не были закреплены в международных документах ни в царские времена, ни в годы существования СССР.
Организовать конструктивный переговорный процесс по всему периметру наших границ протяженностью 14 тысяч километров было непростой задачей. Должен отметить, что это удалось благодаря нашим двум великим соседям – России и Китаю, руководство которых с первых дней поддерживало нашу независимость, а также процесс уточнения наших границ. Так, общая граница Казахстана с Российской Федерацией, составляющая порядка 7500 километров, стала поясом дружбы и доверия. Были достигнуты исторические договоренности и по 1700 километрам границы с КНР. Это определило конструктивное отношение к пограничным вопросам и всех других соседних стран.
Мы всегда должны ценить и помнить с благодарностью поддержку России и президента В.В.Путина, руководства Китая в тот важный момент нашей истории.
Создав в ходе переговоров атмосферу взаимного понимания и уважения интересов сторон, мы последовательно заключили международные договоры и окончательно определили нашу государственную границу. Таким образом, чтобы выполнить священные заветы предков, а заодно избавить будущие поколения от еще больших трудностей, мы развязали все проблемные узлы и довели начатое дело до логического конца.
Вопрос о земле всегда был для нашего народа вопросом жизни и смерти. Во времена Советского Союза разные уголки казахской земли были превращены в военные базы, лаборатории и полигоны, где проводились опасные эксперименты. На одном только Семипалатинском полигоне было проведено 456 ядерных и термоядерных взрывов. Из них 116 были произведены в воздухе, что обернулось крайне губительными последствиями для населения республики. Согласно подсчетам казахстанских ученых, суммарная мощность атомных бомб, взорванных на территории Семипалатинского полигона, в 2 500 раз превысила мощность бомбы, сброшенной на Хиросиму. Этот чудовищный полигон я закрыл 29 августа 1991 года.
На момент обретения независимости на территории Казахстана располагались 1 216 ядерных боеголовок для межконтинентальных баллистических ракет. Это был 4-ый по мощности в мире ядерный арсенал.
Добровольно отказавшись от ядерного оружия, мы стали лидерами всемирного ядерного разоружения. В этом состоит бесценный вклад Казахстана в дело укрепления глобального мира и безопасности.
В первые годы у нас не было собственной валюты. Основательно изучив мировой финансовый рынок, мы в нужный момент ввели в оборот свою национальную денежную единицу – тенге.
«Предусмотрительного не застанешь врасплох», – гласит мудрость наших предков. Выигрывает тот народ, который думает о своем будущем. Чтобы грядущие поколения не были стеснены в средствах, мы создали Национальный фонд и золотовалютный резерв. В период пандемии нас подстраховали именно эти долголетние накопления.
На нашу долю выпала честь осуществить небывалый по своей масштабности и сложности в нашей истории проект – воздвигнуть в самом сердце Сарыарки, над водами привольно текущего Есиля, новую и прекрасную столицу, и собрать здесь передовые силы общества.
Стремительное развитие столицы задает пример и мощные импульсы для модернизации других регионов страны. Третий по счету город-миллионник Шымкент стал городом республиканского значения. Имеющий двухтысячелетнюю историю город Туркестан неузнаваемо преобразился за последние два года и превратился в один из красивейших городов Казахстана. Могу сказать с твердой уверенностью, что такое же яркое будущее ожидает и другие регионы, и крупные городские центры нашей страны.
Еще в начале обретения суверенитета я понимал, что Казахстану требуется экономическая модернизация, обновление инфраструктуры и отход от сырьевой зависимости. Но только к началу третьего десятилетия независимости, накопив ресурсы и опыт, мы смогли осуществить это сложное дело.
Мы сделали ставку на индустриализацию и развитие собственной промышленной базы. В этих целях приняты три Программы индустриально-инновационного развития, введено 1500 проектов на сумму 9 триллионов тенге. Казахстан начал выпускать более 500 видов продукции, которая ранее не производилась – электровозы, автобусы, автомобили, железнодорожные вагоны, трансформаторы и многое другое.
Как известно, дороги служат транспортными артериями государства. Всего за 10 лет мы построили 14 тысяч километров автомобильных и 2,5 тысячи километров железных дорог, реконструировали все крупные аэропорты, морские и сухие порты. В результате Казахстан, не имевший доступа к морю, получил прямой выход к европейским странам, Персидскому заливу, Индийскому, Атлантическому и Тихому океанам и стал трансконтинентальным евразийским транспортным мостом.
Народ – главное богатство нашей независимой Родины. Всю свою энергию, накопленный опыт и идеи – все-все это я отдаю делу служения народу Казахстана.
Из этих же побуждений я, начиная с первого дня независимости, созвал более миллиона наших кандасов – единокровных соотечественников, волею судеб оказавшихся разбросанными по всему миру. В мире немало государств, где все население страны не превышает и одного миллиона человек. А мы не только переселили из-за рубежа такое количество кандасов, но обеспечили их и жильем, и работой, дали образование их детям. Поэтому нельзя забывать, что и эта всемерная поддержка, которая продолжится и в последующем, стала возможной исключительно благодаря независимости.
На протяжении этих тридцати лет страна прошла через множество испытаний и добилась больших успехов. Еще больше вершин нам предстоит покорить, но и немало возможных испытаний впереди.
Вот уже два года мир охвачен тревогой, подобную которой трудно припомнить. Разразившаяся из-за коронавируса пандемия существенно изменила не только мировую экономику, но и формы организации труда и производства, приоритеты в развитии науки и технологий, и даже мышление и сознание людей. Прежде всего пандемия принудила разные государства, независимо от уровня их развития, к сближению и кооперации в сферах экономики и технологий. В этих условиях сформировалась новая глобальная экономическая парадигма.
Не так давно большая группа Нобелевских лауреатов по итогам саммита «Наша планета, наше будущее» опубликовала Срочный призыв к действиям, в котором пандемия COVID-19 названа величайшим общемировым потрясением со времен Второй мировой войны, указав на необходимость совместной борьбы с ней. В обращении, в частности, подчеркивается: «Если в этом десятилетии не будут предприняты трансформационные меры, то будущее человечества подвергнется колоссальной угрозе… Самые бедные и маргинализованные слои общества остаются наиболее уязвимыми».
Это заставило меня невольно вспомнить о моих инициативах, оглашенных почти 30 лет назад, 5 октября 1992 года с трибуны Организации Объединенных Наций. Еще в ту пору я предложил учредить международный фонд противодействия непредвиденным угрозам и вызовам, формируемый за счет добровольных отчислений странами 1% от своего оборонного бюджета. Уточню, что тогда речь шла о миротворческих усилиях ООН, но, во-первых, важна была сама идея и механизм коллективного взаимодействия, а во-вторых, чем же пандемия не война, если в разных странах она ежесуточно убивает сотни и тысячи людей?..
Если бы такой фонд был создан в те годы, то сейчас бы имелись несравнимо большие возможности для борьбы в бедных странах с коронавирусом и его последствиями.
Пандемия подтолкнула мир к новой геополитической трансформации, базирующейся на таких факторах, как активация новых, альтернативных и до поры латентных сил и резервов, учет ведущих тенденций и прогностика назревающих угроз и вызовов. В схватке с внезапно навалившейся пандемией на выручку людям пришли новые технологии, основанные на информационных и цифровых системах. Сопутствующими процессами явились радикальные и «взрывные» изменения на рынке труда.
В свое время лауреат Нобелевской премии по экономике Кристофер Писсаридес сделал прогноз о том, что в ходе четвертой индустриальной революции роботы постепенно заменят людей в подавляющем большинстве профессий.
Сегодня этот прогноз сбывается все шире и нагляднее. В результате глобальной технологизации уже сейчас в таких отраслях, как информационные технологии, робототехника, синтетическая биология, бионика, нанотехнологии, искусственный интеллект наблюдаются мощные революционные прорывы, доселе немыслимые и невообразимые. В современном мире все больше растет потребность в таких специалистах, как биоинженер, инженер-робототехник, специалист по кибербезопасности, нейромаркетолог, космобиолог, урбанист-эколог, биофармаколог, агрокибернетик, метеоэнергетик.
Несколько лет назад мы провели выставку «EXPO-2017» и приняли комплексную программу перехода на зеленую экономику. Сейчас повсюду в мире активно развиваются разные виды альтернативной энергетики: использование энергии ветра, гелиоэнергетика, гидроэнергетика, биоэнергетика, геотермальная энергетика. Мы тоже не должны отставать в этом процессе.
Чтобы находиться в авангарде новых глобальных трендов, мы создали программу «Болашак» и обучали нашу молодежь в лучших вузах мира. В условиях нехватки средств, а это было в тяжелые 90-е годы прошлого века, мы оплачивали учебу, проезд, проживание студентов. Так за это время для страны было подготовлено более 15 тысяч специалистов. Уверен, что все они чувствуют заботу своей Родины и оправдают наши надежды, служа Отчизне. Затем были созданы вуз мирового уровня – Назарбаев университет, сеть Назарбаев интеллектуальных школ, международный технопарк «Астана-хаб», предназначенный для поддержки стартапов в сфере информационных технологий. Наша молодежь должна находиться на переднем крае таких прогрессивных глобальных обновлений.
Два с половиной года назад в государстве сменилось высшее должностное лицо. Было немало тех, кто говорил мне: «В соответствии с Конституцией для Вашего президентства нет никаких ограничений. На последних выборах за Вас проголосовало почти 98% избирателей. Продолжайте работать на этом посту». Но всему бывает свое время и свой черед.
За три десятилетия мне посчастливилось встретить много сподвижников, вырастить много достойных кадров, воспитать много учеников. Из их числа я выдвинул на пост Президента Касым-Жомарта Кемелевича Токаева – истинного патриота, высокого профессионала, моего соратника с первых лет независимости, накопившего ценнейший опыт в бытность министром иностранных дел, главой Правительства, заместителем Генерального секретаря Организации Объединенных Наций. На выборах подавляющее большинство наших сограждан поддержало его. Так мы в очередной раз продемонстрировали всему миру сплоченность народа и преемственность нашей политики.
Президенты будут сменяться, но вечной и неотъемлемой должна оставаться наша независимость. Ради этого каждый казахстанец призван укреплять ее основы, повышать ее мощь, беречь ее доброе имя. В этом – вся суть величественной идеи «Мәңгілік Ел». Самое главное – страна цела и невредима, а наши дети растут под солнцем Свободы. Теперь эти дети, взращенные в любви и ласке, должны задумываться: «Что я могу дать родному Казахстану?».
Благодаря своим большим и неоспоримым успехам мы убедили сомневающихся, обратили неверующих и выросли в достойное государство, уважаемое во всем мире.
Независимость подобна птице счастья: она садится на руку лишь тому, кто ее лелеет, и обитает лишь там, где ее берегут. Твердо верю, что будущее Казахстана – страны с дружным и миролюбивым народом, сильной экономикой, стабильной политической системой, высоким авторитетом на международной арене – окажется намного содержательнее, чем вчера, и намного блистательнее, чем сегодня.
Будем верны животворному истоку нашей независимости – завещанному нам предками героизму в борьбе за национальное достоинство. И будем уверенно шагать вперед, дорогие собратья!